Środa Popielcowa to dzień, w którym rozpoczyna się nowy okres liturgiczny – Wielki Post. Jest to czas, w którym poprzez pokutne praktyki i modlitwę przygotowujemy się do Świąt Zmartwychwstania Pańskiego. Pierwotnie Wielki Post rozpoczynał się w VI niedzielę przed Wielkanocą. W niedziele nie stosowano jednak żadnych praktyk pokutnych, toteż Wielki Post trwał w praktyce 36 dni. Ponieważ przywiązywano wagę do dokładnego przestrzegania „czterdziestodniowej” pokuty, od VIII w. w Rzymie zaczęto przyspieszać rozpoczęcie Wielkiego Postu o cztery dni, skutkiem czego okres ten rozpoczynał się w środę przed 1. niedzielą wielkopostną. Nie od razu jednak złączono rozpoczęcie Wielkiego Postu ze zwyczajem posypania głowy popiołem. Obrzęd ten to bardzo stary, jeszcze przedchrześcijański, gest pokuty i żałoby, praktykowany zarówno w judaizmie jak i w innych religiach. Został on przyjęty także w chrześcijaństwie jako jedna z zewnętrznych oznak pokuty. Wykonywali go zwłaszcza pokutnicy, czyli publiczni grzesznicy, poddani rygorom pokuty publicznej.
W Środę Popielcową na początku Mszy św. opuszcza się akt pokuty, gdyż zastępuje go obrzęd posypania głowy popiołem, sprawowany po homilii. Liturgia słowa tego dnia wprowadza w klimat Wielkiego Postu. Ewangelia mówi o praktykach postu, modlitwy i jałmużny, szczególnie zalecanych przez Kościół w czasie wielkopostnym (Mt 6, 1-6. 16-18). Zawarte jest w niej wezwanie, aby nie wykonywać tych praktyk na pokaz, ale w duchu szczerego nawrócenia. W dniu Środy Popielcowej obowiązuje post oraz wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych. Poprzez post człowiek może odkryć, że jego życie nie zależy tak naprawdę od obfitości dóbr, może pozbawić się czegoś ważnego i nie doznać żadnej szkody. Post nie jest jedynie ćwiczeniem ciała, aby był autentyczny, musi łączyć się z modlitwą – można np. zamiast posiłku modlić się Psalmami lub rozważać fragment Ewangelii, doświadczając przy tym, że „nie samym chlebem żyje człowiek, lecz każdym słowem, które pochodzi z ust Boga” (Mt 4, 4). Przeżywana z wiarą liturgia Środy Popielcowej wprowadza nas na drogę wielkopostnego zmagania i pomaga rozpocząć duchowe przygotowanie do świętowania Wielkanocy.